حتی اگ استاد شیمی در دانشگاه باشید، درجه‌ی دکتری دارید و تحقیقات علمی شخصی‌تان را پیش می‌برید؛ بازهم هنگام مصرف رسانه‌ها باید اغلب از خود بپرسید: «آیا این علمی است یا غیرواقعی؟»
دلایل فراوانی وجود دارند که احتمالاً یک گزارش علمی منتشر شده در رسانه‌ها، مستدل نباشد؛ از جمله اینکه اشخاص شیّاد و حقّه‌باز، از پیچیدگی علم سوءاستفاده می‌کنند. همچنین برخی از تولیدکنندگان محتوا، نمی‌توانند دانش معتبر را از بی‌ارزش تشخیص دهند. بعضی از سیاست‌مداران نیز از علم جعلی برای پشتیبانی از مواضع خود، استفاده می‌کنند.
اگر به نظر می‌رسد که مطلبی علمی، بیش‌از آن خوب است تا درست باشد یا بیش‌از حد عجیب و غریب است تا واقعی باشد یا به‌راحتی دلیل بحث‌برانگیزی را تأیید می‌کند، پس ممکن است که بخواهید صحّت آن را بررسی کنید.
شش راهکار در اینجا مطرح شده است تا به شما، در تشخیص اخبار علمی جعلی کمک کنند.
توصیه‌ی ۱: به‌دنبال «داوری دقیق»، در داشتن مُهر تأیید باشید
دانشمندان، برای به‌اشتراک‌گذاشتنِ نتایج علمی خود، به مقاله‌های مجلّات علمی تکیه می‌کنند. آن‌ها به دنیا اجازه می‌دهند تا ببیند که چه تحقیقاتی انجام شده است و چگونه.
زمانی‌که پژوهشگران از نتایج خود اطمینان دارند، نسخه‌ی دست‌نویسی را تنظیم و آن را برای یک مجلّه ارسال می‌کنند. سردبیران، نسخه‌های ارائه‌شده را برای حدّاقل دو داورِ خارج از مجلّه می‌فرستند که در این زمینه، تخصص دارند. این داوران، می‌توانند پیشنهاد دهند که نسخه رد یا منتشر گردد و یا برای آزمایش‌های بیش‌تر، به دانشمندان برگردانده شود. به این فرایند، «داوری همتا» گفته می‌شود.
تحقیقات منتشرشده در مجلّاتی که تحتِ «داوری دقیق» می‌باشند، توسّط کارشناسان موردِ کنترل دقیق کیفیت قرار گرفته‌اند. هرساله، حدود ۲۸۰۰ مجلّه‌ای که مورد این بازیینی دقیق قرار گرفته‌اند، تقریباً ۸/۱ میلیون مقاله‌ی علمی منتشر می‌کنند. بدنه‌ی دانش علمی، پیوسته درحال تکامل و به‌روزرسانی می‌باشد؛ امّا شما می‌توانید به این اعتماد کنید که علم توصیف‌شده در این مجلّات، معتبر است. اگر خطاهای مقاله پس‌از انتشار معلوم شوند، روش‌های پس‌گرفتن ]اعتبار[، به تصحیح سند کمک می‌کنند.
«داوری دقیق یا peer review»، ماه‌ها طول می‌کشد. برای آنکه این موضوع سریع‌تر مشخّص شود، دانشمندان گاهی مقاله‌های تحقیقاتی را در ارتباط با «سرویس‌دهنده‌ی پیش‌ازچاپ» ارسال می‌کنند. این‌ها اغلب عنوان «آرکایو»، تلفّظ انگلیسیِ «آرشیو»، را در نام خود دارند؛ «مِدآرکایو»، «بیوآرکایو» و غیره. این مقاله‌ها، موردِ داوری دقیق قرار نگرفته‌اند و به همین دلیل، توسّط دانشمندان دیگر نیز تأیید نشده‌اند. نسخه‌های قبل از انتشار، فرصتی برای دانشمندان دیگر فراهم می‌کند تا تحقیقات را در کار خود، مانند بلوک های ساختمانی، زودتر موردِ ارزیابی و استفاده قرار دهند.
در چه مدّتی، این عمل در سرویس‌دهنده‌ی پیش‌ازچاپ قرار دارد؟ اگر ماه‌ها گذشته و هنوز با ادبیّاتِ داوری همتا منتشر نشده است، بشدت شک‌وتردید داشته باشید. آیا دانشمندانی که نسخه‌ی قبل‌ازانتشار ارائه داده‌اند، از یک مؤسّسه‌ی معتبر هستند؟ طی بحران «کووید – ۱۹»، سرویس‌دهنده‌های پیش‌ازچاپ، همگام با محققانی که برای شناسایی ویروس خطرناک جدید و شتاب برای گسترش درمان‌های نجات‌بخش تلاش می‌کردند، از علم بدون تجربه و اثبات‌ناشده انباشته شده‌اند. استانداردهای تحقیقاتی سخت‌گیرانه هم به‌خاطر سرعت‌گرفتن، زیر پا گذاشته شده‌اند.
یک هشدار: مراقب تحقیقات منتشرشده در مجلّه‌های «چپاول‌گر یا Predatory journals» باشید. آنان نسخه‌های دست‌نویس را مورد داوری همتا قرار نمی‌دهند و از نویسندگان، هزینه‌ای برای چاپ مقاله می‌گیرند. مقالات هریک از هزاران مجلّه‌ی «چپاول‌گرِ» شناخته‌شده، باید با شک‌وتردید شدیدی مورد بررسی قرار بگیرند.
توصیه‌ی ۲: به‌دنبال نقطه‌ضعف‌های خودتان بگردید
مراقب سوگیری‌های تفکّر خودتان باشید؛ که ممکن است شما را مستعدّ فریب‌خوردن از بخش خاصی از اخبار علمیِ جعلی کنند.
مردم به خاطره‌ها و تجربه‌های خود، اعتبار بیشتری نسبت به آنچه که شایسته‌ی آن هستند، می‌دهند و پذیرش ایده‌ها و عقیده‌های جدید را دشوار می‌کنند. روان‌شناسان، این ویژگی فردی را «سوگیریِ دردسترس‌بودن» می‌نامند. زمانی‌که شما نیاز به تصمیم‌گیری سریع دارید و وقت ندارید تا داده‌های فراوانی را تجزیه‌وتحلیل کنید، این یک راه میان‌بُر ذاتی و سودمند است؛ امّا در مهارت‌های راستی‌آزمایی‌تان، دخالت می‌کند.
اظهارات هیجان‌انگیز، در مبارزه برای جلب‌توجّه، واقعیّت‌های غیرمهیّج امّا محتمل‌تر را سرکوب می‌کنند. تمایل به برآورد بیش‌ازاندازه‌ی احتمال یک حادثه‌ی مشخّص، «سوگیری برجستگی» نامیده می‌شود. این مورد باعث می‌شود که مردم، به‌اشتباه یافته‌های اغراق‌آمیز را باور و به‌جای دانشمندان هوشیار، به سیاست‌مداران اعتماد کنند.
«سوگیری تأییدی» نیز می‌تواند شما را تحت تأثیر قرار دهد. مردم تمایل دارند تا به اخباری اعتبار دهند که متناسب با اعتقادات فعلی آنان باشد.
عرضه‌کنندگان اخبار جعلی، ناتوانی‌های ذهن انسان را می‌دانند و سعی می‌کنند تا از این تمایلات طبیعی، سوءاستفاده کنند. آموزش، می‌تواند در تشخیص و غلبه بر سوگیری‌های شناختی‌تان، به شما کمک کند.
توصیه‌ی ۳: هم‌بستگی، علّت‌بودن نیست
فقط این دلیل که شما می‌توانید رابطه‌ی بین دو چیز را ببینید، لزوماً به این معنا نیست که یکی منجر به دیگری می‌شود.
حتّی اگر نظرسنجی‌ها نشان دهند که «افرادی که بیش‌تر عمر می‌کنند، قهوه‌ی بیشتری می‌نوشند»، به آن معنی نیست که نوشیدن یک فنجان در روز، عمر شما را افزایش می‌دهد. مثلاً می‌تواند فقط این‌طور باشد که مصرف‌کنندگان قهوه، ثروتمندتر هستند و مراقبت‌های بهداشتی بهتری دارند. مراقب این خطا، در اخبار تغذیه باشید.
توصیه‌ی ۴: چه‌کسانی، سوژه‌ی پژوهش بودند؟
اگر یک تحقیق از سوژه‌های انسانی استفاده کرد، بررسی کنید که آیا با «دارونما» کنترل شده است یا خیر. این به آن معناست که دریافت درمان به برخی از شرکت‌کنندگان، به‌طور تصادفی واگذار می‌شود، مانند یک واکسن جدید، و دیگران نسخه‌ی جعلی‌ای را دریافت می‌کنند که معتقدند واقعی است. این همان «دارونما» است. به‌این‌ترتیب، محققان می‌توانند بگویند که هر تأثیری که می‌بینند، آیا از دارویی است که آزمایش می‌شود یا خیر.
بهترین آزمایش‌ها نیز از دو طرف، کور هستند؛ برای حذف هرگونه سوگیری یا ایده‌های ازپیش‌فکرشده، نه محققان و نه داوطلبان نمی‌دانند که چه‌کسی داروی فعّال را دریافت می‌کند یا دارونما را.
میزان آزمایش نیز مهم است. زمانی‌که بیماران بیشتری ثبت‌نام می‌شوند، محققان می‌توانند مسائل ایمنی و تأثیرات مفید را زودتر شناسایی کنند؛ تا تفاوت میان زیرگروه‌ها، واضح‌تر شود. آزمایش‌های بالینی، می‌توانند هزاران سوژه داشته باشند؛ امّا در برخی از مطالعات علمی‌ای که افراد بسیار کم‌تری را در بر می‌گیرند، آنان باید به این بپردازند که چگونه، اطمینان آماری ادّعایی را کسب کرده‌اند.
بررسی کنید که هرگونه تحقیقات بهداشتی، در واقع هم بر روی مردم انجام شده است. دلیل اینکه یک داروی خاص در موش‌ها یا همسترها عمل می‌کند، به این معنی نیست که برای شما هم مؤثّر باشد.
توصیه‌ی ۵: علم، نیازی به «طرف‌ها» ندارد
اگرچه یک بحث سیاسی، نیاز به دو طرف موافق و مخالف دارد؛ امّا یک اجماع علمی این چنین نیست. زمانی‌که رسانه‌ها بی‌طرفی را به «زمان برابر» معنی می‌کنند، این علم را تضعیف می‌کند.
توصیه‌ی ۶: گزارش شفّاف و صادقانه، احتمالاً هدف نباشد
برنامه‌های صبحگاهی و گفت‌وگومحور، برای جلب‌توجّه مخاطبانشان، نیاز به چیز هیجان‌انگیز و جدیدی دارند. لذا صحّت محتوا، ممکن است که از اولویت کم‌تری برخوردار باشد. بسیاری از روزنامه‌نگاران علمی، تمام تلاش خود را برای پوشش دقیق تحقیقات و اکتشافات جدید می‌کنند؛ امّا تعداد فراوانی از رسانه‌های علمی، بهتر است که در مقام سرگرم‌کننده طبقه‌بندی شوند تا آموزشی. مجالات انگلیسی زبانی چون دکتر اوز، دکتر فیل و دکتر دِرو، نباید بهترین منابع پزشکی شما باشند.
مراقب محصولات و روش‌های پزشکی‌ای باشید که بیش‌ازاندازه، مفید به نظر می‌رسند. نسبت به تصدیق‌نامه‌ها، شک‌وتردید داشته باشید. درباره‌ی انگیزه‌های بازیگران کلیدی فکر کنید و اینکه چه کسی می‌ایستد تا یک دلار کسب کند.
اگر هنوز به چیزی در رسانه‌ها مشکوک هستید، اطمینان حاصل کنید که اخبار گزارش‌شده، آنچه که تحقیق درحقیقت کشف کرده است را با خواندن خودِ مقاله‌ی مجلّه، منعکس می‌کند.
