گل نرگس یا daffodil یک گل از نوع پیازدار است که معمولا از آذرماه تا اردیبهشت ماه در ایران به گل می‌نشیند. این گل از خانواده آماریلیس یا مارچوبه‌ای‌ها است و از جمله گل‌هایی است که به مقاومت در فصل سرما معروف هستند. برگ‌ها و پیاز این گیاه خوشبو خوردنی نیستند. زیرا در خود آلکالوئیدهای سمی دارند که در صورت خورده شدن می‌تواند فرد را دچار مسمومیت کند. بهترین زمان برای کاشتن پیاز این گل محبوب، مردادماه است. در این زمان نرگس تا آغاز سرمای هوا و روزهای آذرماه فرصت دارد خوب رشد کند و در ماه پایانی پاییز گل‌هایش را به باغچه ما پیشکش کند.
این گل بدلیل زیبایی و عطر خوشش از قدیم جایگاه ویژه‌ای در بین ایرانیان داشته است و از جمله گل‌های محبوب آن‌ها به‌شمار می‌رود. علاقه اغلب ایرانی‌ها به گل نرگس بهانه‌ای شد تا به بررسی جایگاه آن در زندگی و فرهنگ خود بپردازیم.
محبوب ایرانی‌ها
نرگس گلی خوشبو و زیباست که تقریبا در همه ایران در دسترس است. از معدود گل‌هایی است که به هوای سرد مقاوم است، به آب فراوانی احتیاج ندارد و در کل به شرایط اقلیمی ایران سازگار است. این گل که از طریق پیاز تکثیر می‌شود، با اندکی نگهداری به گل می‌نشیند و هر پیاز آن می‌تواند تا چند سال گل بدهد. قیمت چندان گرانی هم ندارد و انتخاب اول اغلب مردم برای خوشبو و مطبوع کردن خانه یا اتاقشان است.
شهرهایی در ایران هستند که گل نرگس معروف‌تری دارند. نرگس شیراز بخاطر تصویرسازی‌های شاعران شیراز، مخصوصا حافظ سر زبان‌ها افتاده و معروف شده است. شهر بهبهان در استان خوزستان و خوسف در استان خراسان جنوبی نیز از دیگر مهدهای پرورش این گل هستند.
نگاه فرهنگی که ایرانیان از گذشته تا کنون به واسطه شعرا و ادبیان خود به این گل داشته‌اند، نگاه دینی که این گل را به نمادی برای امام زمان (عج) تشبیه می‌کند، ظرافت و زیبایی خاص نرگس، رنگ‌های روشن و عطر مدهوش‌کننده‌اش همگی دلایلی هستند که باعث شده این گل برای ایرانی‌ها محبوب باشد.
نرگس نماد چیست؟
گل نرگس می‌تواند چند سال متوالی از پس سرمای سخت زمستان بربیاید و باز هم شکوفا شود. همین باعث شده این گل به نماد تولدی دوباره تبدیل شود. بنابراین می‌تواند نماد شروع دوباره یک عشق باشد یا به کسی که پس از شکست ناامید شده، انگیزه و امید برای آغازی دوباره بدهد.
شادی‌بخشی و شادابی گل نرگس نیز آن را نماد شادی و فرح‌بخشی کرده است و در روزهای شاد می‌توان از آن برای تزیین خانه یا هدیه دادن استفاده کرد.
هم‌نام بودن گل نرگس با نام مادر بزرگوار امام زمان (عج) نیز این گل را به نمادی از ایشان برای منتظران بدل کرده است. آن‌ها به حضرت مهدی(عج)، گل نرگس می‌گویند و در اشعار خود از این تشبیه استفاده می‌کنند.
چشم ادبیات به نرگس
استفاده از گل نرگس در ادبیات تنها به ادبیات ایران محدود نمی‌شود و اتفاقا یکی از معروف‌ترین افسانه‌هایی که پیرامون این گل وجود دارد به یونان باستان برمی‌گردد. افسانه «نارسیس» که پسری بی‌نهایت زیبا بوده و قلب تمام دختران را تسخیر می‌کرده. علیرغم اینکه همه دخترهای شهر به شدت به نارسیس علاقه‌مند می‌شدند، اما او به آن‌ها بی‌محلی می‌کرده یا آن‌ها را از خود می‌رانده و قلبشان را می‌شکسته است. یک روز یکی از دخترها او را نفرین می‌کند که «ای کاش خودش هم به خودش علاقه‌مند شود!» بعد از این نفرین، یکی از خدایان تصمیم می‌گیرد آن را عملی کند. بنابراین زمانی که نارسیس به آبگیری رفته بود، موقع نوشیدن آب به محض دیدن تصویر خود در آب شیفته خود می‌شود. او که تازه فهمیده بود دخترها با دیدن او چه می‌کشند، از فرط خودشیفتگی و ناتوانی در بدست آوردن خودش، جانش را از دست داد. در نهایت در محل مرگ او گلی بسیار خوشبو به‌نام نارسیس یا نرگس رویید.
اما در ادبیات فارسی گل نرگس با ظرافت بیشتری به کار رفته و با نگاه شاعرانه ادبیان فارسی به چیزهای مختلفی تشبیه شده است. غالب شعرا نرگس را بخاطر شکلش به «چشم» تشبیه می‌کنند. گل نرگس معمولا چند گلبرگ سفید در اطراف و یک دایره زرد در میان گلبرگ‌ها دارد. وسط حلقه زرد میانی هم یک تیرگی به چشم می‌خورد و در مجموع شکل چشم انسان را به ذهن متبادر می‌کند.
از معروف‌ترین ابیاتی که در آن گل نرگس به چشم تشبیه شده، این بیت از حافظ است:
ارغوان جام عقیقی به سمن خواهد داد «چشم نرگس» به شقایق نگران خواهد شد
همچنین خمیدگی بالای ساقه نرگس در ناحیه‌ای که به گل متصل می‌شود نیز حالت سر به زیری به آن داده که به شرمساری، فروتنی و رکوع تشبیه شده است. مثلا منوچهری در قصیده‌ای که در مدح خواجه ابوسهل زوزنی سروده، بیتی با این تشبیه دارد:
نرگـس همی «رکـوع» کند در میان باغ زیرا که کرد فاخته بر سر موذنی
اما نگاه شاعران به نرگس به همین جا ختم نشده. آن‌ها گل نرگس را بدلیل اینکه دو رنگ سفید و زرد را در کنار هم داشته، به سیم و زر نیز تشبیه کرده‌اند. خواجوی کرمانی بیتی در یکی از غزل‌های خود دارد که این تشبیه در آن به چشم می‌خورد:
از سرشک و چهره دارم وجه «سیم و زر» ولی کی چو نرگس چشم او بر «سیم و زر» خواهد فتاد
یا منوچهری در همان قصیده‌ای که پیش‌تر اشاره شد گفته:
نرگس بسان «کفه سیمین» ترازویی‌ست چون «زر جعفری» به میانش درافکنی
نرگس‌درمانی
گل نرگس علاوه‌بر زیبایی دلربایش، خواص درمانی هم دارد. اگرچه در منابع رسمی پزشکی به شفابخش بودن گل نرگس اشاره مستقیمی نشده اما عطارهای قدیمی که از طب سنتی عطاری استفاده می‌کنند، معتقدند گل نرگس برای درمان یا پیشگیری از برخی بیماری‌ها گزینه مناسبی است. برای مثال عطر شاداب‌کننده نرگس برای مخاط و سینوس‌ها مفید است، زکام را از بین می‌برد و حتی از سرماخوردگی نیز پیشگیری می‌کند. همچنین مولکول‌های مربوط به بوی این گل می‌تواند همراه با خون وارد سلول‌های مغزی شود و روی عملکرد مغز اثر مثبت بگذارد. گل نرگس این قدرت را دارد که بر روحیه افراد تاثیر بگذارد و حال و هوای آن‌ها را تغییر دهد. بنابراین برای درمان افسردگی نیز مصرف می‌شود. اگرچه بوی مطبوع این گل می‌تواند سردرد را هم از بین ببرد ولی باید این را مدنظر داشته باشیم که بوییدن این گل برای افراد گرم مزاج کمتر توصیه می‌شود و نباید در بوییدن نرگس زیاده‌روی کنند؛ چراکه اتفاقا می‌تواند باعث سردرد در آن‌ها شود.
