مناطق چهارگانه محیط زیست کدامند و چه تفاوتی باهم دارند؟

به گزارش حاشیه خبر، در دنیای امروز میزان آلودگی‌های آب، هوا و خاک به‌حدی رسیده است که طبیعت فرصت و امکان بازسازی و جبران آن را ندارد. منابع طبیعی که در طول هزاران سال به وجود آمده‌ بودند رو به نابودی رفته‌اند؛ به‌گونه‌ای که اگر از آن‌ها محافظت نشود پاسخگوی نیاز نسل‌های آینده بشر نخواهند بود. در نتیجه توسعه روزافزون فعالیت‌های بشر در کره زمین، طبیعت با مخاطرات محیط زیستی و از بین رفتن تنوع ژنتیکی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. همین امر سبب شد که بشر به فکر اقدامات محافظتی اساسی برای نجات طبیعت و مقابله با این تخریب بیفتد.

سازمان حفاظت محیط زیست کشورها برای حفظ و پاسداری از تنوع اکوسیستم و ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری، بخش‌هایی از کره زمین را که بکرترین و خاص‌ترین مناطق طبیعی هستند در چهار رده به‌عنوان مناطق چهارگانه محیط زیست قرار می‌دهد و تحت قوانین مشخص شده، اداره و محافظت می‌کند. این مناطق چهارگانه با عنوان‌های «پارک ملی»، «منطقه حفاظت‌شده»، «اثر طبیعی ملی» و «پناهگاه حیات وحش» بر اساس ضوابط و قوانین پذیرفته شده در بین همه کشورها اداره می‌شوند و مهم‌ترین میراث طبیعی کشور‌ها به شمار می‌روند. برای آشنایی با این مناطق چهارگانه و تفاوت آن‌ها در ادامه با ما همراه باشید.

هرآنچه باید مناطق چهارگانه محیط زیست بدانید:

تاریخچه شکل‌گیری سازمان حفاظت محیط زیست

در پی انقلاب صنعتی اروپا، غارت طبیعت برای رسیدن به منابع مورد نیاز صنایع سرعت سرسام‌آوری به خود گرفت. دولت‌های اروپایی با سلطه بر سایر کشورها به قدرت و ثروت فراوان رسیدند و همین دوران، شروع تخریب محیط زیست جهانی و فاصله اجتماعی جوامع غربی از سایر ملل بود.

ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ ﺟﻤﻌﻴﺖ انسانی، رواج و ﮔﺴﺘﺮﺵ ﺷﻬﺮﻧﺸﻴنی، کاهش ﺩﺍﻣﻨﻪ ﺟنگل‌ها ﻭ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ ﺁﻟﻮﺩگی هوا سرعت تخریب محیط زیست را چند برابر کرد که می‌توان گفت این امر از نتایج منفی وقوع انقلاب صنعتی بود. به‌دنبال این مسائل در اواسط دهه ۱۹۶۰ میلادی حرکت جدیدی به نام نهضت محیط زیست در کشورهای اروپایی و آمریکایی آغاز شد که طی چند سال، ابعادی وسیع و جهانی به خود گرفت و بلافاصله در چند کشور، وزارت‌خانه محیط زیست تشکیل شد.

داشتن دغدغه حفظ محیط زیست و حکومت‌داری خوب، نتایج مثبت مختلفی در بر دارد که یک کشور را قادر می‌سازد در کنار پیشرفت فناوری و اقتصاد، به محیط زیست سالم و پویا نیز دست یابد. دولت‌ها با شناسایی و حفظ مناطق خاص طبیعی در سایه قوانین و استاندارد‌های بین‌المللی، جلوی حمله و تخریب انسانی را به این مناطق گرفته و از آن‌ها محافظت می‌کنند.

سازمان حفاظت از محیط زیست در ایران

کشور ایران دارای اقلیم‌های متفاوتی است؛ به‌گونه‌ای که از ۱۳ اقلیم شناخته شده در جهان، ۱۱ نوع در ایران وجود دارد. ایران به‌دلیل داشتن آب‌و‌هوای چهار فصل، محیط زیست غنی و از نظر محیط زیستی بسیار شگفت‌انگیز است و با وجود قرار داشتن در بخش خشک و نیمه‌خشک آسیا به‌دلیل وجود کوها و دریاها، دارای نمایی سبز و با طراوت است. ناگفته نماند که متاسفانه شاخص‌های پایداری محیط زیست ایران وضعیت نامناسبی دارد و در بین ۱۴۶ کشور، رتبه ۱۳۲ را به خود اختصاص داده است.

نخستین اقدام قانونی برای حفظ جمعیت و تنوع جانوران در ایران در سال ۱۳۳۵ با تشکیل کانون شکار اجرایی شد. پس از مدتی مشخص شد که حفاظت از حیات وحش بدون حفاظت از محیط زیست و زیستگاه این حیوانات امکان‌پذیر نیست. در نتیجه در سال ۱۳۴۶، درست ۱۹ سال پس از بنیان‌گذاری اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع، کانون شکار به سازمان شکاربانی و نظارت بر صید تغییر نام داد و مسئولیت حفاظت از زیستگاه‌ها را تحت عناوین پارک‌های حیات وحش و مناطق حفاظت شده به عهده گرفت.

درک جایگاه محیط زیست در آینده بشر و ضرورت توجه بیشتر به حفاظت از منابع طبیعی، منجر به تشکیل سازمان حفاظت محیط زیست ایران در سال ۱۳۵۱ و ادغام آن با سازمان شکاربانی و نظارت بر صید شد. بعد از آن در سال ۱۳۵۳، عنوان پارک حیات وحش به پارک ملی تغییر یافت. علاوه بر آن ایجاد دو بخش جدید از مناطق حفاظت شده با عنوان‌های پناهگاه حیات وحش و اثر طبیعی ملی نیز مورد تصویب این سازمان قرار گرفت.

سازمان محیط زیست جهانی طبق تعریف‌ها و معیارها، محیط زیست ایران را در چهار طبقه کلی توصیف کرده است. این طبقه‌بندی در سال ۱۹۷۴ میلادی یا ۱۳۵۳ هجری شمسی به مجلس ارائه شد و مورد تصویب قرار گرفت و اختیارات قانونی مناطق تحت حفاظت به سازمان محیط زیست واگذار شد. «پارک ملی، اثر طبیعی ملی، منطقه حفاظت‌شده و پناهگاه حیات وحش» مناطق چهارگانه محیط زیست هستند.

سازمان حفاظت از محیط زیست، پاسداری از عرصه‌های طبیعی محیط زیست را بر عهده گرفت و به‌دنبال آن هرگونه فعالیتی در این مناطق تنها تحت مقررات ویژه و زیر نظر این سازمان امکان‌پذیر است. تعیین حدود مناطق چهارگانه با پیشنهاد سازمان حفاظت محیط زیست و تصویب آن با کمیسیون امور زیربنایی صنعت و محیط زیست است.

امروزه مساحت تحت هدایت سازمان حفاظت محیط زیست در سراسر کشور حدود ۱۹ میلیون و ۱۰۰ هزار هکتار و به عبارتی ۱۱٫۵۸ درصد مساحت کشور است که ۲٫۴۲ درصد کمتر از متوسط ​​جهانی است. در حال حاضر ۳۲ پارک ملی، ۵۳ پناهگاه حیات وحش، ۱۸۴ منطقه حفاظت‌شده و ۴۰ اثر طبیعی ملی در کشور ثبت شده است.

به‌طور کلی باید منطق چهارگانه محیط زیست را به‌عنوان سرمایه ملی تلقی کرد و دانست که هدف از افزایش سطح مناطق تحت مدیریت تنها برای حفظ منابع ژنتیکی، گونه‌های گیاهی، جانوری و مناظر طبیعی کشور برای سال‌ها و نسل‌های آینده است و همه افراد جامعه برای حمایت از این اقدام مسئول هستند.

اکوتوریسم و محیط زیست

یکی از مشکلات اساسی در مسیر محافظت از محیط زیست، نبود بوجه لازم و توجیه اقتصادی برای نگهداری از این مناطق است. دولت‌ها حفظ و نگهداری این مناطق را در طولانی مدت امری پرهزینه می‌دانند و برای پیگیری آن تلاش چندانی نمی‌کنند. از طرفی جوامع محلی ساکن حاشیه مناطق محافظت شده، استفاده از این محدوده‌ها را حق مسلم خود می‌دانند و تمایل دارند برای اموری همچون چرای دام، قطع درختان یا شکار از آن‌ها بهره‌برداری کنند. از نظر آن‌ها این حفاظت چیزی جز تصاحب حقشان نیست و به‌صورت قانونی و غیرقانونی درصدد بازپس‌گیری حق خود بر می‌آیند.

صنعت اکوتوریسم که به‌طور کلی بر پایه کسب درآمد از مناطق بکر و حفاظت شده طبیعی استوار است، سبب رغبت دولت‌ها و جوامع بومی به حفاظت از این مناطق می‌شود. این صنعت به بازگردانی مالی هزینه‌های حفاظت کمک می‌کند؛ و از طرفی مردمان بومی ساکن مناطق تحت حفاظت به‌جای بهره‌کشی سنتی از طبیعت و تخریب تدریجی آن به‌دنبال مشاغلی برای رفع نیاز این صنعت می‌روند و از این طریق کسب درآمد می‌کنند.

همان طور که گفته شد مدیریت و حفاظت مناطق بکر طبیعی نیازمند بودجه زیادی است و دولت‌ها می‌توانند متناسب با امکانات رفاهی و زیرساختی که در این مناطق فراهم می‌کنند برای بازدید از این جاذبه‌های طبیعی ورودیه دریافت کنند و این کسب درآمد کمک زیادی به بهبود شرایط محافظت خواهد کرد.

پارک ملی

پارک ملی بر اساس تعریفی که توسط اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت در سال ۱۹۶۹ مطرح شد به یک یا چند اکوسیستم گفته می‌شود که زیستگاه جانوران و گیاهان با مناظر بکر، خاص و طبیعی است. بر این اساس بازیدکنندگان از آن‌ها مجاز خواهند بود تا در شرایط خاص و برای اهداف آموزشی، تفریحی و فرهنگی به این مناطق وارد شوند.

در تعریفی دیگر پارک ملی به محدوده‌های وسیعی از طبیعت گفته می‌شود که در واقع نمونه برجسته‌ای از مظاهر طبیعی هستند. این مناطق با ویژگی‌های خاص و اهمیت ملی از لحاظ زمین‌شناسی، بوم شناسی و جغرافیای زیستی مورد حفاظت قرار می‌گیرند. هدف از این محافظت حفظ وضعیت زیستی و طبیعی، بهبود جمعیت گونه‌های جانوری و گیاهی، تحقیق، پژوهش و تفریح است.

پارک های ملی مناطق محافظت شده‌ای هستند که برای تحقق هدف پاسداری از طبیعت بالاترین رتبه حفاظتی را دارند و هرگونه دخل‌وتصرف در آن‌ها ممنوع است. جنگل مرتع، بیشه، دشت، دریا، دریاچه، کوهستان، باتلاق با چشم‌اندازهایی طبیعی و مناظر با اهمیت همه می‌توانند جزئی از پارک‌های ملی باشند.

پارک‌های ملی، محل‌های مناسبی برای فعالیت‌های آموزشی، تحقیق، پژوهش و گردشگری در طبیعت است. به‌منظور حفاظت بنیادی از ذخایر ژنتیکی و یکپارچگی اکولوژیک هرگونه بهره‌برداری مصرفی و مسکونی در این مناطق غیرمجاز است و این پارک‌ها در شرایط کاملا طبیعی حفظ و حراست می‌شوند.

کشور آمریکا اولین پارک عمومی را برای استفاده توسط مردم افتتاح کرد. این منطقه به نام  پارک ملی یلوستون در سال ۱۸۷۲  انتخاب شد. البته در قانون این مکان به‌عنوان پارک ملی نام‌گذاری نشده‌ است؛ با این وجود همواره به‌عنوان اولین و قدیمی‌ترین پارک ملی جهان از آن یاد می‌شود.

در ایران ۳۲ پارک ملی از سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۹۹ به ثبت رسیده است. از دیگر پارک های ملی کشورمان می‌توان به «پارک ملی لار» در استان مازندران، «پارک ملی کویر» در استان سمنان و «پارک ملی ضامن آهو» در خراسان شمالی اشاره کرد. این پارک‌ها همگی زیستگاه جانوران و گیاهای خاص و در خطر انقراض هستند.

اولین و قدیمی‌ترین پارک ملی ایران نیز  پارک ملی گلستان است که در سال ۱۳۴۶ به ثبت رسید و از نظر غنای طبیعی و ارزش بیولوژیکی با مشهورترین پارک‌های ملی دنیا برابری می‌کند. پارک ملی دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین پارک ملی ایران به شمار می‌رود و در مرز استان‌های آذربایجان شرقی و غربی قرار دارد. این پارک ملی با داشتن مناطق آبی و جزایر، زیستگاه بسیاری از گونه‌های نادر پرندگان مهاجر به‌خصوص فلامینگوها است.

اثر طبیعی ملی

اثر طبیعی ملی به پدیده‌ها یا مجموعه‌های نمونه و نادر گیاهی و جانوری یا اشکال و مناظر کم‌نظیر همچون درختان کهنسال گفته می‌شود که به نسبت جالب، خاص و غیرقابل جایگزین هستند. این مناطق غالبا کوچک و دارای ارزش حفاظتی، علمی، تاریخی و طبیعی هستند که به‌منظور حفظ و حراست به‌عنوان اثر طبیعی ملی انتخاب و مدیریت می‌شوند.

فعالیت‌های محافظتی از اثر طبیعی ملی باید تضمین‌کننده بقای آن در طولانی مدت باشند. این مناطق در واقع برای حفظ پدیده‌های خاص طبیعی و غیر‌قابل جایگزین که ارزش بالای ملی و طبیعی دارند به وجود آمده‌اند. در مناطق اثر طبیعی ملی هرگونه چرای احشام، قطع درختان، بوته‌کنی، تجاوز ، تخریب محیط و به‌طور کلی هر عملی موجب از بین رفتن گیاهان و اکوسیستم شود ممنوع است. ورود به این مناطق تابع قوانین خاص است.

کشور ایران با شرایط ویژه جغرافیایی خود، از گذشته به‌عنوان یکی از مناطق شاخص کره زمین در زمینه آثار طبیعی و اکوسیستم‌های منحصربه‌فرد مطرح و شناخته شده است. در ایران حدود ۴۰ منطقه با عنوان اثر طبیعی ملی حفاظت می‌شود که از میان آن‌ها می‌توان به دشت لاله های واژگون در کوهرنگ استان چهارمحال و بختیاری، «چشمه‌های باداب سورت» از توابع شهر ساری و «غار ماهی کور» در استان لرستان اشاره کرد.

نخستین اثر طبیعی ملی ایران در سال ۱۳۵۵ در منطقه‌ای ۶۰۰۰ متری در روستای داماش استان گیلان به ثبت رسید. این اثر طبیعی ملی در واقع رویشگاه منحصربه‌فرد گیاه «سوسن سفید یا سوسن چلچراغ» است. سوسن چلچراغ نمونه‌ای کمیاب است؛ به همین دلیل اثر طبیعی ملی سوسن چلچراغ یک ذخیره‌گاه ژنتیکی نیز محسوب می‌شود. این ناحیه دارای اقلیم مرطوب و نیمه‌معتدل است. شکوه و زیبایی شگفت‌انگیز سوسن‌های چلچراغ هر ساله در ماه خرداد گردشگران زیادی را به سوی خود می‌کشد.

پناهگاه حیات وحش

پناهگاه حیات وحش، زیستگاه نمونه جانوران وحشی و جزئی از زیستگاه‌های نمونه است که با هدف حمایت از جمعیت گونه‌های جانوری با اهمیت و در خطر انقراض انتخاب و حفاظت می‌شود. وسعت پناهگاه‌های حیات وحش باید به‌گونه‌ای باشد که نیازهای جانور در آن رفع شود. این مناطق همچنین برای فعالیت‌های آموزشی و پژوهش، به‌ویژه جانورشناسی بسیار مفید هستند؛ به‌علاوه فعالیت‌های گردشگری کنترل شده و سازگار با محیط در آن‌ها مجاز است.

پناهگاه‌های حیات وحش وسعت کمتری نسبت به مناطق حفاظت‌شده دارند و هدف آن‌ها حفاظت از یک یا چند گونه خاص جانوری از طریق دخالت‌های مسئولانه است. این مناطق می‌تواند شامل جنگل، مرتع، دشت، دریاچه، دریا، و کوهستان باشد که در واقع همان زیستگاه‌های نمونه با شرایط اقلیمی خاص برای جانوران وحشی هستند که نیاز به احیا و حفاظت دارند. شکار و صید و هر عملی که موجب تخریب و آسیب به محیط زیست شود، در این مناطق ممنوع است.

پناهگاه‌های حیات وحش به‌دلیل اینکه زیستگاه جانوران وحشی هستند از اهمیت ملی برخوردار هستند. پناهگاه‌‌های حیات وحش ایران به حدود ۵۳ منطقه می‌رسد که برای نمونه می‌توان به «پناهگاه حیات وحش سفید کوه» در لرستان، «پناهگاه حیات وحش جاسب» در استان مرکزی، «پناهگاه حیات وحش دشت ناز» در استان مازندران اشاره کرد.

نایبندان بزرگ‌ترین پناهگاه حیات وحش ثبت شده در ایران است و با وسعت ۱,۵۱۶,۹۹۴ هکتار نزدیک به شهر طبس در استان خراسان جنوبی قرار دارد. این پناهگاه از سال ۱۳۷۳ تحت محافظت قرار گرفت و در سال ۱۳۸۰ به‌عنوان پناهگاه حیات وحش به ثبت رسید.

پناهگاه حیات وحش نایبندان از هر طرف توسط کویر محاصره شده است و منابع آبی خود را از دو قله مرتفع نایبندان و علی آباد تامین می‌کند. نایبندان دارای آب‌وهوای گرم خشک است. وجود تپه‌های شنی متحرک و توده‌های جنگلی متراکم تاغ از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این منطقه است. نایبندان مهم‌ترین زیستگاه یوزپلنگ آسیایی به شمار می‌رود.

منطقه محافظت شده

مناطق حفاظت شده اراضی ویژه زیست محیطی هستند که وسعت بیشتری نسبت به سه منطقه دیگر دارند. این مناطق برای فعالیت‌های تفریحی و بر اساس مقررات و محدودیت‌های خاص توسط دولت‌ها شناسایی، ثبت و محافظت می‌شوند. این مناطق دارای ارزش زیست محیطی هستند و نیاز به حراست و ترمیم و احیای گونه‌های گیاهی و جانوری دارند تا از خطر انقراض دور بمانند.

مناطق حفاظت شده به‌طور کلی برای استفاده پایدار و نسل به نسل از اکوسیستم‌های طبیعی، شناسایی و تحت مدیریت قرار می‌گیرند. این مناطق می‌تواند شامل جنگل، مرتع، دشت، کوهستان، دریاچه و دریا باشد که به‌لحاظ حفظ و تکثیر رویشگاه‌های گیاهی و گونه‌های جانوری اهمیت دارند و نیاز به محافظت از آن‌ها احساس می‌شود. مقررات حفاظت در این مناطق تا حدی شبیه به پناهگاه‌های حیات وحش است.

مناطق محافظت شده، فضای بسیار مناسبی برای اجرای برنامه‌های آموزشی و پژوهش‌های محیط زیستی است. حضور گردشگران و بهره‌برداری‌های مصرفی و اقتصادی در این مناطق بر اساس طرح جامع مدیریت هر منطقه مجاز است. فعالیت‌هایی چون شکار و قطع درختان در این مناطق ممنوع است. در ایران حدود ۱۸۴ منطقه محافظت شده به ثبت رسیده است که از میان آن‌ها می‌توان به «منطقه حفاظت‌شده هراز» در مازندران، «منطقه حفاظت‌شده گنو» در هرمزگان، «منطقه حفاظت‌شده لیسار» در گیلان و «منطقه حفاظت‌شده لوه» در گلستان اشاره کرد.

منطقه حفاظت‌شده توران یا خارتوران با مساحت ۱,۴۷۰,۶۴۰ هکتار در استان سمنان قرار دارد و بزرگ‌ترین منطقه حفاظت‌شده کشور محسوب می‌شود که در سال ۱۳۵۱ به ثبت رسید. این منطقه با آب و هوای گرم وخشک میزبان یکی از نادرترین گونه‌های جانوری یعنی یوزپلنگ آسیایی است.