موسیقی و اجرای موسیقی در ایران همیشه با چالش‌های زیادی همراه است. بالا بودن هزینه‌های اجرا، کمبود امکانات و سالن‌های اجرا، گران شدن قیمت بلیت و موارد دیگر را می‌توان از مهم‌ترین چالش‌های موسیقی در ایران دانست. از سوی دیگر برخی اجراهای بی‌کیفیت، ضعیف‌بودن برخی آهنگ‌ها و کلام اعم از شعر و ترانه و ناپختگی صدای برخی خوانندگان و غیرحرفه‌ای بودن کار برخی نوازندگان از دیگر آسیب‌های موسیقی است که روزبه روز بیشتر می‌شود. در کنار موارد یاد شده مساله اجرای پلی‌بک یا لب‌زدن از سوی معدودی خواننده براین معضلات افزوده و سبب شده تا مخاطبان و کارشناسان موسیقی در این رابطه واکنش نشان دهند.
پلی بک چیست؟
پلی بک اصطلاحی است که بیشتر در موسیقی استفاده می شود. به صداهایی که پشت صدای موزیک یا خواننده شنیده می شود، پلی بک می گویند. شاید برایتان پیش آمده که در مجلسی که اجرای موسیقی زنده دارد، احساس میکنید که صدای دو موسیقی را می شنوید یا اینکه در زمانی که نوازنده نمی نوازد صدای ساز وی شنیده می شود. این به این علت است که همان موسیقی که قبلا ضبط شده با صدای ضعیف تر از اجرای زنده در حال پخش است که اصطلاحا پلی بک می گویند. رایج تر از پخش موسیقی، پخش صدای خواننده است که اصطلاحا می گویند فلان خواننده اجرای زنده ندارد و پلی بک می خواند که در اصل یعنی لب میزند و صدای آهنگ اصلی از قبل ضبط شده و پخش می شود. شنیدن صدای خواننده به صورت پلی بک مورد علاقه مخاطب نیست چون مخاطب با تهیه بلیط به تماشای کنسرت آمده و یا اینکه در پخش زنده تلویزیون انتظار شنیدن صدای زنده خواننده را دارد که معمولا اجرای پلی بک موجب نارضایتی مردم می شود.
پلی‌بک‌های معروف
پلی‌بک امری تازه در موسیقی ایران نیست. این مشکل سابقه طولانی دارد و حتی موسیقی سایر نقاط دنیا با مساله روبه‌رو هست. حمید هیراد یکی از معروف‌ترین خوانندگانی است که در پاییز سال ۹۷ به اجرای پلی بک در شیراز متهم شده بود که حاشیه‌های زیادی نیز همراه داشت. حواشی‌ای که پای اورا به یک برنامه پرمخاطب تلویزیونی کشانده بود تا در این باره توضیحاتی بدهد.
هیراد در برنامه حالا خورشید گفته بود: «من در کنسرت شیراز کسالت شدیدی داشتم و برای خواندن قطعه «یار» که اوج بالایی داشت و نیاز به فعالیت شدیدی داشتم، مجبور بودم پلی بک بخوانم. اگر این اتفاق افتاد، فقط به این دلیل بود که افرادی که روبروی من نشستند حال بهتری داشته باشند.
این خواننده پاپ اظهار کرده بود: من فقط بخشی از یک ترانه را پلی بک خواندم اما همه جا نوشتند تمام کنسرت‌های من پلی‌بک بوده است. شاید باید می‌آمدم و عذرخواهی می کردم، اما جوّ به حدی سنگین شده بود و من گوشه رینگ بودم که راستش ترسیدم حرفی بزنم.»
اما سابقه اجرای پلی بک طولانی‌تر و قدیمی‌تر از مورد هیراد بوده است زیرا در شهریورماه سال ۸۶ ظن به اجرای پلی بک باعث شده بود تا کنسرت موسیقی «علیرضا افتخاری» خوانند موسیقی ایرانی در رشت نیمه تمام بماند زیرا تماشاگران به لب‌خوانی این خواننده اعتراض کرده بودند مساله‌ای که رسانه‌ای و پر سر و صدا شده بود. یک روزنامه در ۱۸ شهریور همان سال نوشته بود: «این اتفاق در اولین روز کنسرت این خواننده مطرح روی داد و شش هزار نفری که برای روز دوم بلیت خریداری کرده بودند، از تماشای کنسرت وی محروم شدند، چرا که افتخاری پس از این رویداد رشت را ترک کرد.»
در ادامه گزارش این روزنامه آمده بود: «سعید سیدزاده، تهیه کننده این کنسرت گفت: «روز ۱۸ شهریور افتخاری در رشت برنامه خود را با ۳ آهنگ شروع کرد، ولی بعد وی اقدام به لب خوانی کرد که مورد اعتراض حاضرین قرار گرفت. عدم اجرای برنامه افتخاری در رشت موجب شد شش هزار نفر از مردم بلیت به دست پشت محل اجرای کنسرت وی تجمع کرده و جبران خسارت خود را طلب کنند.»
این روزنامه همچنین از قول علیرضا افتخاری نوشته بود: «من برای برپایی کنسرت به رشت رفته بودم، نه لب خوانی. اما به جای سالن ورزشی، سالن کارخانه را در اختیارم گذاشتند. من سه ساعت و ۱۵ دقیقه روی سن خواندم اما لب خوانی نکردم چرا که من یک خواننده ام و زمانی که یک گروه ۱۲ نفره صدابردار حرفه یی با من می‌آید که دیگر لب‌خوانی نمی کنم.
افتخاری افزوده بود: «قبل از ورود مردم به داخل سالن قطعات من پخش می‌شد و از آنجایی که سالن اجرا نامناسب بود و مردم نیز از لحظه اول خواستار اجرای تصنیف «صیاد» بودند ما نیز به صرف اینکه صدا دهی سالن را امتحان کنیم تنها این یک قطعه را پخش کردیم و لب خوانی کردم.»
اخیرا هم اعتراض یکی از شرکت کنندگان در کنسرت گرشا رضایی در سیستان و بلوچستان و توهین گرشا رضایی به او جنجال های زیادی درست کرد.
در این کنسرت که فیلم آن به فاصله کوتاهی در سطحی گسترده در فضای مجازی دست به دست شد، رضایی با لحنی تحقیرآمیز شروع به گفتگو با مخاطب می‌کند و از او می‌پرسد: می‌دانی پلی‌بک چیست؟ وقتی مخاطب پاسخ مثبت می‌دهد، در ادامه می‌گوید: پسر خوبم، کوچولوی من، عمو، کلاس چندمی؟ و در ادامه گویش مخاطب را تمسخر می‌کند و این جریان توهین را تا پایان همینطور ادامه می‌دهد!
این خواننده می‌گوید: «بعضی‌ها می‌خواهند بگویند ما هم بلدیم، همین الان این فرد را بیاورم روی استیج و دو سوال از او بپرسم، ایزی لایف لازم می‌شود.»
او در بخشی دیگر از صحبت‌هایش می‌گوید: «حالا هی داستان خاله‌زنکی درست کنید؛ خاک تو سرت. اینقدر کم شدیم بعضی از ماها که به خاطر مسائل خاله‌زنکی همچون پلی‌بک خواندن خواننده به سرمایه‌های فرهنگی و ورزشی کشور حمله کنیم؛ خیلی بد و زشت است، خب کوری بیا گوش کن، بیا ببین. خاک تو سرتون. البته کسی اینجا به خودش نگیرد، خواستم به کسانی که اینجا حرف‌های خاله‌زنکی می‌زنند، بگویم که اینطور نیست؛ اینجا هم با یک بچه سوسول طرف نیستید، دعوا هم بشه ما هستیم.»
سابقه طولانی پلی بک و احترام به خواننده
یک پژوهشگر تاریخ ترانه‌های ایرانی که خود از ترانه‌سرایان فعال حاضر در کشور است در گفت و گو با خبر نگار همشهری اظهار کرد: پلی بک یا لب‌زدن در موسیقی وجود دارد و این مساله را نمی‌توان انکار کرد. درباره اینکه بخواهیم بد یا خوب آن را بگویم باید زوایای دیدمان را نسبت به آن مشخص کنیم.
علیرضا بندری بیان کرد: بنا به تجربه‌ای که سال‌هاست در این حوزه دارم دو زاویه دید برای پلی‌بک قائلم. یکی مربوط به تهیه شوءهای تلویزیونی و ویدوئویی است. در ضبط برنامه‌های یاد شده هیچگاه از اجرای زنده استفاده نمی‌شود. زیرا عوامل ساخت برنامه برای احترام گذاشتن به گوش و شعور مخاطب، سعی می‌کنند از موسیقی استودیویی برای صداگذاری در ویدئوی یا شوءهای مد نظر استفاده کنند. زیرا این کار باعث می‌شود امکان فالش‌خوانی و فالش‌نوازی به شدت کاهش پیدا کند، امری که در اجرای زنده درصدش بسیار بالاست. پس با این توصیف پلی‌بک نه تنها بد نیست بلکه بسیار خوب است و مخاطب از اثری بدون اشکال و ایراد بهره و لذت می‌برد.
این ترانه‌سرا ادامه داد: اما برخلاف ساخت ویدئو و شوءهای تلویزیونی، پلی‌بک در اجراهای زنده، کاری به شدت غیراخلاقی و فریبکارانه و به بیانی دیگر رسوایی و دور از شان هنر و هنرمند است که به شعور مخاطبان خود بی‌احترامی و توهین می‌کند.
بندری بیان کرد: با این وجود در طول همه این سال‌ها خوانندگان کمی بودند و هستند که هنگام اجرای زنده، پلی‌بک کردند. بیشتر خوانندگان اجرای زنده را دوست دارند. دوست دارند وقتی می‌خوانند میکروفن را به سمت مخاطبان بگیرند و آنها بخش‌هایی از ترانه را با او همخوانی کنند. این مساله برای خوانندگان بسیار لذت بخش است. به همین دلیل اگر بخواهند به صورت پلی بک اجرا داشته باشند باید قید این لذت را بزنند.
او افزود: یادم می‌آید خواننده‌ای در فرهنگسرای ارسباران با حس و حال بالایی یکی از ترانه‌هایش را اجرا می‌کرد که کسی اصلا فکرش را نمی‌کرد اجرای پلی‌بک است. شور و حال زیاد خواننده باعث شده بود تا میکروفن از دستش بیفتد. خواننده از سن پایین می‌رود تا میکروفن را بردارد. این درحالی بود که ادامه ترانه داشت در سالن پخش می‌شد. با این وجود صدای خواننده بود و مخاطبان چندان خرده نگرفتند.
این پژوهشگر تاریخ ترانه‌های فارسی گفت: مواردی پیش می‌آید که خوانندگان مجبور به اجرای پلی بک می‌شوند که نمی‌توان به این مساله نیز خرده گرفت. البته این دست موارد نادرند و مخاطبان خودشان تا حدی متوجه می‌شوند. مثلا قرار است ترانه‌ای خوانده شود که در ضبط اصلی، گروه کر خواننده را همراهی کرده بودند، اما حضور گروه کر در سالن اجرای موسیقی زنده به هر دلیلی امکان‌پذیر نباشد. در این موارد آن بخش از صدای گروه کر را به صورت پلی بک اجرا می‌کنند.
پلی‌بک در اجراهای ارگانی
بندری در ادامه گفت: معمولا خوانندگان با کارنامه و حرفه خود شوخی نمی‌کنند و آن را دست‌کم نمی‌گیرند، ولی این به معنی عدم وجود این معضل نیست. به عنوان مثال یکی از مواردی که اجرای پلی بک‌ها در آن زیاد دیده می‌شود مربوط به اجراهای سفارشی است که متولی آنها ارگان‌ها و سازمان‌ها هستند. در این گونه موارد خوانندگان به اجرای پلی بک رو می‌آورند. مساله اشباع شدن خواننده هم مورد توجه است. زیرا برخی خوانندگان از لذت اجرای زنده اشباع می شوند و زحمت اجرای زنده را کمتر به خود می‌دهند و لب‌خوانی می‌کنند.
دکوپاژ صدا
این ترانه‌سرا به مساله دیگری اشاره کرد و گفت: شماری از خوانندگان با وجود سابقه طولانی در موسیقی، اصلا اجرای زنده ندارند. نمونه بارز و مشهور محسن چاووشی است.
بندری ادامه داد: خوانندگانی داریم که برای اجرای یک قطعه ۸ دقیقه‌ای فقط ۲۰ دقیقه ضبط صدا دارند، این درحالی است که برخی خوانندگان برای ضبط همین ۸ دقیقه بیش از ۱۲۰ دقیه ضبط صدا دارند.
وی افزود: در این شرایط بارها شاهد هستیم که در استودیو، صدای خواننده کلمه به کلمه ضبط و کلمه به کلمه تدوین می‌شود. درواقع چیزی شبیه دکوپاژ در صنعت سینما، مشابه همان کارها روی صداهای ضبط شده کار می‌شود. خب می‌توان دریافت خواننده‌ای که روی صدایش در استودیو این دست کارها صورت می‌گیرد، توان اجرای زنده را نخواهد داشت.
فاجعه‌ای به اسم پلی‌بک در اجراهای زنده
مازیار عطاریان، آهنگساز، نوازنده و خواننده پاپ هم در گفت و گو با خبرنگار همشهری آنلاین، معضل پلی‌بک در کنسرت‌های زنده را یک فاجعه خواند و آن را آسیب بزرگی دانست که به موسیقی وارد می‌شود.
این آهنگساز گفت: وقتی حرف از پلی‌بک به میان می‌آید یک آشنا به موسیقی متوجه می‌شود که گروهی که مجوز اجرای کنسرت را گرفته‌اند اصلا صلاحیت اجرا را ندارند. زیرا نه نوازندگان، نه خواننده وحتی دیگر عوامل گروه آماده اجرا نیستند. تمرین ندارند و این به دور از اخلاق و به دور از حرفه موسیقی است.
عطاریان ادامه داد: این روزها تعداد گروه‌های فیک در حال افزایش است. این افزایش با هیچ نظارت کارشناسانه‌ای روبه‌رونیست. همین موضوع سبب شده تا حرفه‌ای‌ها آسیب ببینند. اکنون حرفه‌ای‌ها اغلب افسرده و ناامید هستند و کم‌کارند. از طرفی دیگر می‌بینیم گروه‌های فیک و غیرحرفه‌ای همه‌جا را اشغال کرده‌اند.
این خواننده پاپ بیان کرد: ما در ایران محدویت سالن و حتی مخاطب داریم. وجود گروه‌های فیک و غیرحرفه‌ای موجب شده‌اند تا ترافیک اجرا سنگین و از فرصت حرفه‌ای‌ها کاسته شود.
او گفت: پلی‌بک آسیب جدی به موسیقی ما وارد کرده. پلی‌بک نوازندگان و خوانندگان را تنبل کرده و باعث می‌شود تمرین و ممارست نکنند.
عطاریان بر ضرورت سخت‌گیری کارشناسانه در اجرای کنسرت‌ها تاکید کرد و گفت: سابقا قبل از اجرای کنسرت، چند کارشناس گروه‌ها را می‌خواستند تا قطعاتی را که باید در کنسرتی اجرا شود ببینند و کارشناسی کنند. بعد از این مرحله مجوز صلاحیت یا عدم صلاحیت صادر می‌شد. اما اکنون این کارشناسی وجود ندارد. به همین دلیل می‌بینیم گروهی مانند اجراهای تلویزیونی پلی بک اجرا می‌کنند.
پلی‌بک‌خوانی نمی‌تواند خسارتی به بدنه موسیقی وارد کند
منتقد و خبرنگار حوزه موسیقی هم در گفت و گو باخبرنگار همشهری درباره موضوع پلی‌بک خوانی در کنسرت‌های زنده اظهار کرد: پلی‌بک‌خوانی اتفاق تازه‌ای در موسیقی ما و حتی دنیا نیست. درواقع کنسرت را باید یک شو تصور کرد که در آن عواملی چون پرفورمنس، نور، جذابیت‌های بصری، رنگ و عوامل دیگری از این دست در آن دخیل هستند و در این میان هم صدای خواننده یکی از قطعات این پازل است. وقتی همه این عناصر در اجرای کنسرت موثر هستند بی‌شک تمرکز خواننده تحت تاثیر همه این عوامل قرار می‌گیرد که در مواردی ناچار است پلی‌بک خوانی کند.
بهمن بابازاده با اشاره به اینکه پلی‌بک‌خوانی نمی‌تواند خسارتی به بدنه موسیقی وارد کند توضیح داد: اجرای کنسرت در دنیا جذابیت‌های بصری و شنیداری فراوانی دارد و در اجرا همه این عناصر به‌کار برده می شوند به همین دلیل مخاطبان کاملا جذب کنسرت می‌شوند، اما باید توجه کرد که در ایران اجرای کنسرت‌ها محدودیت‌هایی دارد که همین محدویت‌ها موجب می‌شود پلی بک‌خوانی بیشتر آشکار شود.
او ادامه داد: پلی‌بک خوانی در این ایران سابقه تقریبا طولانی دارد و به دهه هفتاد برمی‌گردد و در آن زمان علیرضا افتخاری و محمد اصفهانی کنسرت‌های این دستی برگزار می کردند. تعدد این کار آنقدر بالا بود که علیرضا افتخاری به عنوان نماد پلی‌بک‌خوانی در کشور شناخته می شود. جالب اینجاست هر وقت هم از او در باره پلی‌بک خوانی پرسش می شد واکنش تندی نشان می‌داد.
بابازاده گفت: پیش تر ها برنامه‌ای تحت عنوان اجرای زنده وجود نداشت. خواننده وقتی به تلویزیون می‌آمد جلوی دوربین لب می‌زد و صدای ضبط شده پخش می‌شد. تکرار این روند خوانندگان را عادت داده بود تا موقع اجرا هم همین شیوه را پیشه کنند.
او به مساله گسترش شبکه‌های اجتماعی در رواج پلی بک‌خوانی اشاره کرد و گفت: پلی‌بک خوانی در این سال‌ها که با گسترش شبکه‌های اجتماعی همراه است بیشتر شده است.
