جدیدترین جایگاه علمی ایران در دنیا و منطقه/ رشد کیفی ادامه دارد

گروه دانش و فناوری: تولیدات علمی یک کشور مجموعه‌ای از تحقیقات، مقالات، استنادات، همکاری‌های بین المللی، فعالیت محققان، مؤسسات آموزشی و پژوهشی یک کشور هستند. در بررسی این تولیدات شاخص‌های مختلفی از جمله چاپ مقاله در مجلات معتبر بین المللی، استنادات، اعتبار مجلات و میزان بهره‌وری و تأثیرگذاری علمی دانشمندان به صورت کمی و کیفی درنظر گرفته می‌شود.

رهبر معظم انقلاب اسلامی همواره در دیدارهای نخبگان و استعدادهای برتر علمی کشور به موضوع تولید علم نافع و حرکت رو به رشد علمی جمهوری اسلامی ایران تاکید فرموده اند. در تازه‌ترین دیدار معظم له با نخبگان، ایشان با تأکید بر لزوم تمرکز جامعه علمی و نخبگان برای یافتن راه‌حل‌های علمی مشکلات مختلف اظهارداشتند: ظرفیت نخبگی جوانان ملت ایران، می‌تواند زمینه‌ساز پر کردن شکاف علمی کشور با علم جهانی، عبور از مرزهای جهانی علم، ایجاد تمدن نوین اسلامی و تحقق آینده درخشان کشور باشد.

ایشان با یادآوری سخنان چند سال قبل خود درباره آینده ایران و ضرورت پیشتازی در عرصه علم جهانی گفتند: باید به‌گونه‌ای حرکت کنیم که در آینده‌ای معقول، ایران منبع علم جهانی بشود و هر کسی برای دسترسی به جدیدترین یافته‌های علمی، ناچار از یادگیری زبان فارسی شود، همانگونه که در برهه‌هایی از تاریخ، ایرانیان بر قله‌های دانش جهانی قرار داشتند و کتابهای دانشمندان ایران در دانشگاه‌های غرب و شرق مورد تدریس و استناد اهل علم و دانش بود.

«لزوم آفرینش علمی» نکته دیگری بود که رهبر انقلاب در تبیین آن، گفتند: امروز کارهای علمی مهمی در کشور در حال انجام است که غالباً جزو شاخه‌های علمی خلق‌شده به دست دیگران است، در حالی‌که علاوه بر این، باید با خلاقیت و نوآوری، قوانین ناشناخته طبیعت را کشف و در تولید علم، نوآوری کرد.

حال که سال ۲۰۲۱ به پایان رسیده است، بررسی بخشی از این دستاوردهای علمی نشان می‌دهد که رشد علمی ایران از حرکت نایستاده است و همچنان رشد با کیفیت تولیدات علمی ایران ادامه دارد.

بررسی جایگاه علمی ایران در سال ۲۰۲۱ بر اساس برآوردهای نظام‌های بین المللی WOS یا Web of Science، اسکوپوس (SCOPUS)، نظام نامه NATURE INDEX انجام شده است. در این بررسی رشد علمی کشور بر پایه شاخص‌های بین المللی تولید علم صورت گرفته است.

در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران بر پایه آخرین اطلاعات تولید علم، در نظام بین المللی Web of Science در سال ۲۰۲۱ در رتبه پانزدهم دنیا قرار دارد و آخرین به روز رسانی تولید علم ایران در حوزه Web of Science تا روز ۲۸ نوامبر سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد شاخص اچ ایندکس ایران عدد ۳۸۳ است که این میزان نشان دهنده میزان کیفیت مقالات ایرانی ثبت شده است.

جایگاه علمی ایران در Web of Science در ۵ سال اخیر

جایگاه علمی ایران در Web of Science در ۵ سال اخیر نشان می‌دهد که میزان درصد مقالات کنفرانسی به دلیل شیوع پاندمی کرونا در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ نسبت به دوره‌های قبل به طور محسوسی کاهش داشته است. سهم تولید علم ایران از مقالات کنفرانسی در سال ۲۰۲۱ به میزان ۱.۲۶ درصد و در سال ۲۰۲۰ به میزان ۲.۹۷ درصد بوده است. این در حالی است که سهم تولید علم ایران از مقالات کنفرانسی در سال ۲۰۱۹ میزان ۵.۲۹ درصد، در سال ۲۰۱۸ میزان ۶.۶۱ درصد و در سال ۲۰۱۷ میزان ۷.۸۳ درصد بوده است.

داده‌های مربوط به بخش درصد مشارکت بین المللی جمهوری اسلامی ایران از پایگاه InCite و با در نظر گرفتن ESCI استخراج شده است و نشان می‌دهد که درصد مشارکت بین المللی در پنج سال اخیر رشد خوبی داشته است. این درصد از میزان ۲۲.۲۴ در سال ۲۰۱۷ به میزان ۳۵.۶۵ درصد در سال ۲۰۲۱ رسیده است. این میزان در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ به ترتیب ۲۴.۸۴ درصد، ۲۸.۰۲ درصد و ۳۱.۷۰ درصد بوده است.

بخش قلمروهای ‏پژوهشی برتر جایگاه علمی ایران در Web of Science در ۵ سال اخیر نشان می‌دهد که سه گروه مهندسی، شیمی و علم مواد مهمترین قلمروهای پژوهشی کشور در این مدت بوده اند.

کشورهای همکار با گروه‌های علمی ایران در حوزه Web of Science در سال‌های اخیر تفاوت‌هایی باهم داشته اند. در سال ۲۰۲۱ کشورهای آمریکا، چین و کانادا، در سال ۲۰۲۰ با کشورهای آمریکا، کانادا و چین، در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۱۸ با کشورهای آمریکا، کانادا و استرالیا و در سال ۲۰۱۷ با کشور آمریکا، کانادا و ایتالیا همکار علمی ایران بوده اند.

جایگاه علمی ایران در اسکوپوس (SCOPUS) در ۵ سال اخیر

در نظام نامه بین المللی اسکوپوس (SCOPUS) مهمترین قلمروهای ‏پژوهشی ایران در تولید علم در سال‌های مختلف به ترتیب پزشکی، مهندسی و علم مواد در ۲۰۲۱، پزشکی، مهندسی و علم مواد در ۲۰۲۰، مهندسی، پزشکی و فیزیک و نجوم در ۲۰۱۹، مهندسی، پزشکی و علم مواد در ۲۰۱۸ و مهندسی، پزشکی و فیزیک و نجوم در ۲۰۱۷ بوده اند.

کشورهای همکار علمی ایران نیز به ترتیب در سال ۲۰۲۱ آمریکا، چین و کانادا، در سال ۲۰۲۰ آمریکا، کانادا و چین، در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ آمریکا، کانادا و انگلستان بوده اند.

بررسی جایگاه علمی ایران در اسکوپوس (SCOPUS) در ۵ سال اخیر نیز همانند Web of Science نشان می‌دهد که پاندمی کرونا بر میزان درصد مقالات کنفرانسی تأثیر منفی گذاشته است. سهم تولید علم ایران از مقالات کنفرانسی در پایگاه اسکوپوس در سال ۲۰۲۱ به میزان ۱.۸۰ درصد بوده است. این میزان در سال ۲۰۱۷ به میزان ۶.۵۰ درصد بوده و در روندی کاهشی این میزان در سال ۲۰۱۸ میزان ۵.۸۵ درصد، در سال ۲۰۱۹ میزان ۵.۸۴ درصد، و در سال ۲۰۲۰ میزان ۳.۶۹ درصد بوده است.

بررسی نشریات ایرانی نمایه شده در پایگاه بین المللی نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۱ تعداد ۱۷۲ نشریه در ISI و تعداد ۲۸۴ نشریه در SCOPUS نمایه شده اند.

میزان نشریات ایرانی نمایه شده در پایگاه بین المللی

جایگاه علمی ایران در رتبه‌بندی SCImago

همچنین علاوه بر نظام‌های بین المللی Web of Science و اسکوپوس، نظام رتبه‌بندی سایمگو یا رتبه‌بندی SCImago به طور جداگانه نسبت به رتبه بندی کشورها در تولید علم می‌پردازد. این رتبه بندی که توسط گروه پژوهشی به همین نام در دانشگاه گرانادا در اسپانیا انجام می‌شود کشورها را براساس تعداد مقالات علمی مؤسسات آموزش عالی که در بانک اطلاعاتی اسکوپوس ثبت شده، ارزیابی می‌کند.

این رتبه‌بندی به عنوان یکی از جامع‌ترین نظام‌های رتبه‌بندی پژوهشی دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهش محور در جهان از ۹ شاخص عمده استفاده می‌کند. شاخص‌های مورد استفاده در سایمگو شامل «اس. جِی. آر: (SJR)»، «اچ ایندکس: (H-Index)»، «تعداد کل مدارک در سال مورد نظر»، «تعداد کل استنادها در دوره سه ساله»، «مدارک قابل استناد در دوره سه ساله»، «تعداد استنادها به ازای هر مدرک در دوره دو ساله»، «تعداد کل مدارک در دوره سه ساله»، «تعداد کل منابع» و «تعداد منابع به ازای هر مدرک» است.

همچنین رتبه ایران در سال ۲۰۲۱ از نظر اچ ایندکس در ۴۰ است. همچنین از نظر تعداد مقالات اچ ایندکس ایران ۳۷۶ است. داده‌های مربوط به اچ ایندکس از وب سایت سایمگو استخراج شده است و هنوز اطلاعات ۲۰۲۱ در آن به روز رسانی نشده است.

آخرین به روز رسانی نظام رتبه‌بندی سایمگو یا رتبه‌بندی SCImago نشان می‌دهد در بازه زمانی ۱۹۹۶ تا ۲۰۲۰ کشورهای ایالات متحده آمریکا، چین، انگلستان، آلمان و ژاپن در ۵ رتبه برتر هستند. رتبه جمهوری اسلامی ایران در این رتبه بندی در رده ۲۱ دنیا و رده دوم خاورمیانه است.

تعداد مقالات علمی (اسناد) ۶۶۲ هزار و ۱۸۹ مورد، تعداد مقالات علمی قابل استناد ۶۳۲ هزار و ۷۰۵ مورد، تعداد استنادات ۷ میلیون و ۴۸ هزار و ۷۷۶ بار، میزان خود استنادی مقالات ۲ میلیون و ۳۹۵ هزار و ۹۵۶ بار، نقل قول‌ها در هر سند ۱۰.۶۴ درصد و شاخص H ایندکس ۳۷۶ است.

جایگاه علمی ایران در NATURE INDEX در سال ۲۰۲۱

جایگاه علمی ایران در NATURE INDEX نیز در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد با توجه به اینکه آخرین به روزرسانی این نظام بین المللی برای گزارش‌های تولید علم هنوز تکمیل نشده، رتبه کل ایران ۳۵ است. این رتبه در سال ۲۰۲۰ عدد ۳۳ بوده است.

نظام بین المللی (Nature INDEX) نیچرایندکس برای اولین بار در سال ۲۰۱۳ ساخته شد. این پایگاه داده‌ای از اطلاعات محققان و مقالات پژوهشی اساسی است که در یک گروه منتخب از ۸۲ مجله علمی با کیفیت بالا در زمینه علوم طبیعی منتشر شده است. پایگاه داده توسط Nature Research جمع آوری شده است. نیچرایندکس اطلاعاتی را درباره نتایج تحقیق با کیفیت بالا در سطح نهادی ارائه می‌دهد.

جداول سالانه نیچر ایندکس ۲۰۲۱ بر اساس خروجی‌های تحقیقاتی نشان می‌دهد که پنج رتبه اول به ترتیب به ایالات متحده آمریکا، چین، آلمان، انگلستان و ژاپن اختصاص دارد و رتبه ایران در این جدول ۳۵ است. بازه زمانی ذکر شده در این جدول اکتبر ۲۰۲۰ تا سپتامبر ۲۰۲۱ است که ایران در این بازه زمانی ۲۳۹ خروجی تحقیقاتی داشته است. اما خروجی تحقیقات ۵ سال گذشته در نمودار زیر برای ایران قابل مشاهده است.

در این حوزه ایران با کشورهای دیگری نیز در تحقیقات علمی همکاری داشته که بر اساس جدول درصد سهم همکاری مندرج در نیچر ایندکس بیشترین همکاری به ترتیب با آمریکا، آلمان و چین بوده است.

هر چند انتشار نتایج پژوهش در معتبرترین مجلات بین‌المللی نشان از قدرت علمی اعضای هیأت علمی کشور دارد، اما بر اساس سیاست‌های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری، کمیت تولید علم تنها یکی از ابعاد توسعه علمی است. لذا توجه به سایر ارکان تولید علم شامل دیپلماسی علمی، کیفیت تولیدات علمی و اثرگذاری فناورانه و نوآورانه از عوامل بسیار با اهمیتی هستند که نباید نادیده انگاشته شوند. به هر ترتیب، مهمترین مسئله حال حاضر کشور هدایت مقالات علمی به سمت نیازهای جامعه است.