سرطان لوزالمعده؛ علل، نشانه‌ها و راه‌های درمان آن

سرطان لوزالمعده یا «سرطان پانکراس» به بیماری گفته می‌شود که ابتدا در بافت لوزالمعده (پانکراس) شکل می‌گیرد. پانکراس یا لوزالمعده اندام لوله‌ای شکل اسفنجی با طول ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر است که در قسمت عقبی شکم و پشت معده قرار دارد. پانکراس دو وظیفه عمده در بدن دارد، نخست ساخت آنزیم‌های گوارشی که کمک می‌کنند تا روده‌ها مواد غذایی را تجزیه کنند و دوم تولید هورمون‌هایی همچون انسولین و گلوکاگون است که استفاده بدن از قند‌ها و نشاسته را تنظیم و قند خون را کنترل می‌کنند. سرطان لوزالمعده زمانی رخ می‌دهد که سلول‌های درون غده لوزالمعده به صورت خارج از کنترل شروع به تکثیر می‌کنند و یک توده تشکیل می‌دهند.

بیش از ۹۰ درصد از سرطان‌های لوزالمعده از سلول‌های مجاری لوزالمعده که مسئول انتقال آنزیم‌های گوارشی به دوازدهه (اولین بخش روده باریک) است، سرچشمه می‌گیرد، طوری که دو سوم تومور‌های مجرا در سر و یک سوم بقیه در تنه و دم لوزالمعده ایجاد می‌شوند. این سرطان‌ها معمولا با بافت‌های ملتهب لوزالمعده احاطه می‌شوند، به طوری که در تشخیص لوزالمعده ایجاد مشکل می‌کنند. این بیماری پیش‌رونده و معمولا بدخیم است و می‌تواند باعث انسداد مجرای صفراوی شود و به بیماری زردی منجر شود.

علت ایجاد سرطان لوزالمعده در بیش‌تر موارد روشن نیست؛ اما پزشکان معتقدند عواملی مانند سیگار کشیدن خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد. تحقیقات نشان می‌دهد که سرطان لوزالمعده هنگامی به وجود می‌آید که جهش‌هایی در DNA سلول‌های لوزالمعده اتفاق بیافتد. این جهش‌ها باعث می‌شوند تا سلول‌ها به‌شکل کنترل‌ناپذیری رشد کنند و حتی پس از مرگ سلول‌های طبیعی نیز به حیات‌شان ادامه بدهند. انباشته شدن این سلول‌ها روی هم می‌تواند باعث تشکیل تومور شود. سرطان پانکراس درصورت درمان نشدن به ارگان‌های اطراف و رگ‌های خونی گسترش می‌یابد.

سرطان لوزالمعده بیماری خاموش نیز خوانده می‌شود؛ زیرا زمانی علایم آن نمایان می‌شوند که سلول‌های بدخیم سرطانی به طور کامل گسترش پیدا کرده باشند. به عبارت دیگر علائم این بیماری معمولا زمانی بروز پیدا می‌کنند که بیماری به مرحله پیشرفته خود رسیده است. با این حال همیشه علائم و نشانه‌هایی وجود دارند که با در نظر گرفتن آن‌ها می‌توان احتمال ابتلا به سرطان لوزالمعده را داد. برخی از این علائم عبارت‌اند از:

۱. بیماری دیابت بی‌سابقه: تحقیقات نشان می‌دهند که ۴۰ درصد از افرادی که سرطان پانکراس برای آن‌ها تشخیص داده می‌شود، یک تا ۲ سال قبل از تشخیص سرطان برای آن‌ها تشخیص بیماری دیابت گزارش شده است. درواقع دیابت با سلول‌های تومور که هنوز کشف نشده‌اند، ایجاد می‌شود؛ اما مشکل این است که بیماری دیابت بیماری بسیار شایعی است و درواقع بسیاری از بیماران دیابتی سرطان پانکراس ندارند؛ بنابراین افرادی که ناگهان به بیماری دیابت دچار می‌شوند و هیچ شخصی در خانواده آن‌ها سابقه ابتلا به این بیماری را نداشته است، حتما باید به احتمال ابتلا به بیماری سرطان پانکراس فکر کنند.

۲. التهاب و خارش پوستی: بسیاری از افرادی که دچار یرقان می‌شوند، احساس خارش در پوست کف دست، پا، آرنج‌ها و بازو‌های خود می‌کنند؛ اما برخی مبتلایان به تومور بدون آنکه دچار یرقان شوند، احساس خارش در پوست خود دارند که این خارش ناشی از واکنش پوست نسبت به بیلی روبین است.

۳. تغییر در احساس مزه و چشایی: جالب است بدانید درنتیجه یک تحقیق انجام شده در ایتالیا مشخص شد که بسیاری از افراد مبتلا به سرطان پانکراس به‌خاطر می‌آورند قبل از تشخیص سرطان در آنها دوره‌هایی تغییر در حس چشایی خود و از دست دادن طعم و مزه برخی غذا‌ها و نوشیدنی‌هایی مثل قهوه یا سیگار را داشته‌اند. حتی برخی از آن‌ها گزارش کرده‌اند که به طور کامل احساس چشایی و طعم و مزه خود را از دست داده بودند.

۴. کاهش اشتها: یک مطالعه نشان می‌دهد تقریبا تمام افراد مبتلا به سرطان پانکراس ۶ تا ۸ ماه قبل از آنکه تشخیص سرطان برای آن‌ها داده شود، کاهش اشتهای ناگهانی و شدید را تجربه کرده‌اند و بیش‌تر آن‌ها دچار حالت پری زودهنگام پس از خوردن مقدار کمی غذا بوده‌اند و همچنین کاهش وزن هم در این گروه از افراد شاخص بوده است.

۵. درد شکم: افرادی که دچار سرطان شده‌اند، به‌ یاد می‌آورند که قبل از تشخیص دوره‌هایی از درد‌های شکمی را تجربه کرده‌اند که این دردها، درد‌های تیز و تندی نیستند؛ بلکه درد‌های مبهم و فشاردهنده‌ای بوده که معمولا پشتشان هم تیر می‌کشید. نکته مهم در مورد این درد‌ها این است که با خم شدن فرد به جلو کاهش می‌یابد یا اصلا از بین می‌رود.

۶. زرد شدن چشم‌ها یا پوست: حتی یک تومور کوچک هم می‌تواند مسیر مجاری صفراوی را ببندد؛ به‌خصوص اگر این تومور در ناحیه سر پانکراس باشد. این روند می‌تواند باعث بروز یرقان و زرد شدن رنگ پوست یا چشم‌ها شود.

۷. بزرگ شدن کیسه صفرا: انسداد مجاری صفراوی که باعث بروز یرقان می‌شود، در عین حال می‌تواند باعث بزرگ شدن کیسه صفرا هم شود.

۸. مدفوع کم رنگ و بدبو: اگر توده ایجاد شده در پانکراس مانع از رسیدن آنزیم‌های گوارشی به روده شود، باعث می‌شود غذا‌های چرب در روده جذب شوند و درنتیجه مدفوع کم‌رنگ و بدبو ایجاد می‌شود. متاسفانه افراد این علامت را که جزء اولین علامت‌های مهم بیماری است، معمولا نادیده می‌گیرند.

عواملی که می‌توانند خطر ابتلای شما به سرطان لوزالمعده را افزایش بدهند، عبارت‌اند از:
ــ التهاب مزمن لوزالمعده (پانکراتیت)
ــ دیابت
ــ سابقه خانوادگی سندروم‌های ژنتیکی که می‌توانند ریسک ابتلا به سرطان را افزایش بدهند، ازجمله جهش ژن BRCA۲، سندروم لینچ و سندروم ملانوم خال‌های متعدد غیرمعمول خانوادگی (FAMMM)
ــ سابقه‌ خانوادگی سرطان پانکراس
ــ سیگار کشیدن
ــ چاقی
ــ سن بالا. سرطان لوزالمعده در تمامی گروه‌های سنی از جوان ۱۵ ساله گرفته تا سالمند ۹۰ ساله دیده می‌شود؛ اما بیش‌ترین شیوع آن در سنین ۵۵ تا ۸۵ سالگی است.

مطالعه گسترده‌ای نشان داد که ترکیبی از سیگار کشیدن، دیابت مزمن و رژیم غذایی غلط می‌تواند بسیار بیش‌تر از هریک از این عوامل به‌طور مجزا خطر ابتلا به سرطان لوزالمعده را افزایش بدهد. تحقیقات نشان می‌دهند که حدود %۲۵ درصد موارد این بیماری به خاطر سیگار کشیدن است و ۵–۱۰٪ ناشی از ژن‌های به ارث رسیده هستند.

سرطان لوزالمعده بسته به این‌که کدام بخش از پانکراس؛ یعنی برون‌ریز (بخشی که مواد هاضمه را ترشح می‌کند) یا درون ریز (بخشی که انسولین و سایر هورمون‌ها را ترشح می‌کند) به سرطان دچار شده است، در چند دسته مختلف طبقه‌بندی می‌شود.

اگر چه انواع مختلفی از سرطان لوزالمعده وجود دارد، ۹۵% از موارد به علت تومور‌های بدخیم (adenocarcinoma) این بخش از لوزالمعده به وجود می‌آیند. بخش برون‌ریز لوزالمعده بیش از ۹۵% از لوزالمعده را تشکیل می‌دهد، به همین دلیل این قضیه که بیش‌تر سرطان‌های پانکراس در این بخش ایجاد می‌شوند، شگفت‌آور نخواهد بود. انواع رایج سرطان لوزالمعده‌ برون‌ریز عبارت‌اند از:

ــ کارسینوم آدنواسکواموس (Adenosquamous carcinoma)
ــ کارسینوم سلول سنگ‌فرشی (Squamous cell carcinoma)
ــ کارسینوم سلول غول پیکر (Giant cell carcinoma)
ــ کارسینوم سلول اسینار (Acinar cell carcinoma)
ــ کارسینوم سلول کوچک (Small cell carcinoma)

سایر سلول‌های پانکراس هورمون‌هایی را ترشح می‌کنند که به صورت مستقیم وارد جریان خون (سیستم درون‌ریز) می‌شوند. تومور‌های سرطانی ناشی از این سلول‌ها تومور نورواندوکرین پانکراس (pancreatic neuroendocrine) یا تومور سلول‌های جزیره‌ای نامیده می‌شوند. سرطان پانکراس درون‌ریز نادر است و بسته به نوع هورمونی که آن بخش تولید می‌کند، به همان نام خوانده می‌شوند:

ــ Insulinomas (از سلول‌های تولید کننده انسولین به وجود می‌آید)
ــ Glucagonomas (از سلول‌های تولید کننده گلوکاگون به وجود می‌آید)
ــ Somatostatinomas (از سلول‌های تولید کننده سوماتوستاتین به وجود می‌آید)
ــ Gastrinomas (از سلول‌های تولید کننده گاسترین به وجود می‌آید)
ــ VIPoma‌ها (از سلول‌های تولید کننده هورمون پپتید‌های روده‌ای فعال کننده عروق به وجود می‌آید)
ــ برخی از سلول‌های جزیره‌ای پانکراس که به تومور مبتلا می‌شوند، هیچ هورمونی را ترشح نمی‌کنند؛ بنابراین این نوع از تومور‌های سرطانی با نام تومور‌های غیر ترشحی جزیره‌ای پانکراس شناخته می‌شوند.

اگر سرطان لوزالمعده پیشرفت کند، عوارض زیر را ایجاد می‌کند:

۱. کاهش وزن: تعدادی از عوامل ممکن است باعث کاهش وزن در افراد مبتلا به سرطان لوزالمعده شوند. خود سرطان ممکن است موجب کاهش وزن شود. به‌علاوه تهوع و استفراغ ناشی از درمان‌های سرطان یا تومور با فشار روی معده سبب اختلال در روند تغذیه می‌شود.

۲. یرقان: سرطان پانکراس که مجاری صفراوی کبد را مسدود کند، زردی یا یرقان را ایجاد می‌کند. علائم شامل پوست و چشم زرد، ادرار تیره رنگ و مدفوع رنگ پریده است.

۳. درد: تومور رو به رشد روی اعصاب در شکم فشار می‌آورد و باعث درد شدید می‌شود. دارو‌های ضد درد می‌توانند در این مورد موثر باشند.

۴. انسداد روده: سرطان پانکراس که در قسمت اول روده کوچک (دوازدهه) رشد می‌کند، می‌تواند جریان غذای هضم شده را از معده به روده شما متوقف کند.

اگر پزشک به سرطان لوزالمعده مشکوک شود، ممکن است از فرد بخواهد که یک یا چند مورد از آزمایش‌های زیر را انجام بدهد:

۱. تصویربرداری: این تست‌ها به پزشکان کمک می‌کنند که اندام‌های داخلی شما ازجمله لوزالمعده را به دقت بررسی کنند. تکنیک‌هایی که برای تشخیص سرطان پانکراس به کار می‌روند، عبارت‌اند از سونوگرافی، اسکن توموگرافی کامپیوتری (سی‌تی اسکن)، تصویربرداری با تشدید مغناطیسی (ام آر آی) و گاه اسکن‌های توموگرافی گسیل پوزیترون (پِت) و سونوگرافی اندوسکوپیک (EUS).

۲. نمونه‌برداری (بیوپسی): بیوپسی روشی برای نمونه‌برداری از بافت به منظور بررسی آن در زیر میکروسکوپ است. پزشک‌تان ممکن است با وارد کردن یک سوزن از طریق پوست به درون لوزالمعده (آسپیراسیون سوزنی ظریف) از بافت لوزالمعده نمونه‌برداری کند یا ممکن است که درطول EUS با هدایت ابزار‌های خاصی به درون لوزالمعده، نمونه‌برداری را انجام بدهد.

۳. آزمایش خون: پزشک ممکن است خون‌تان را برای پیدا کردن پروتئین‌های خاصی که از سلول‌های سرطانی لوزالمعده ترشح می‌شوند (نشانگر‌های تومور)، آزمایش کند. تست نشانگر تومور که درمورد سرطان پانکراس (سرطان لوزالمعده) به کار می‌رود، CA۱۹-۹ نامیده می‌شود. اما این تست همیشه قابل‌اعتماد نیست و بهترین زمان برای انجام آن چندان مشخص نیست. برخی از پزشکان سطوح این پروتئین را قبل از درمان، طی درمان و یا پس از درمان اندازه می‌گیرند.

برای درمان سرطان لوزالمعده روش‌های بسیاری وجود دارد که این روش‌ها یا به‌تنهایی مورد استفاده قرار می‌گیرند و یا به صورت ترکیبی با روش‌های دیگر به کار می‌روند. این روش‌های درمانی عبارت‌اند از:

ــ جراحی
ــ شیمی درمانی
ــ پرتو درمانی
ــ ایمونوتراپی
ــ استفاده از تسکین دهنده‌های موقت

جراحی به طور کلی برای درمان سرطان لوزالمعده به کار می‌رود؛ اما ممکن است فقط باعث کاهش و یا پیشگیری علائم سرطان شود. شیمی درمانی و پرتو درمانی به منظور کند کردن سرعت رشد تومور معمولا با هم و قبل و یا بعد از عمل جراحی و یا حتی بدون عمل جراحی مورد استفاده قرار می‌گیرند. برای کاهش درد و ناراحتی‌های افرادی که سرطان لوزالمعده آن‌ها قابل بهبود نیست، از روش‌های تسکین دهنده موقتی استفاده می‌شود. هدف از ایمونوتراپی نیز تقویت سیستم ایمنی بدن انسان برای مبارزه با این بیماری است.

یکی از مهم‌ترین راه‌های پیشگیری از ابتلا به سرطان لوزالمعده تغییر در سبک زندگی است. با راه‌کار‌های زیر می‌توان خطر ابتلا به این نوع از سرطان را کاهش داد:

۱. حفظ وزن سالم: ورزش منظم از آنجا که چربی مازاد بدن را از بین می‌برد، در جلوگیری از این بیماری موثر است.

۲. ترک سیگار: سیگار یکی از عوامل خطرساز برای ابتلا به سرطان لوزالمعده است و ۲۵ درصد ابتلا به این بیماری ناشی از استعمال سیگار است؛ بنابراین ترک سیگار می‌تواند نقش به‌سزای در پیشگیری از ابتلا به سرطان لوزالمعده داشته باشد.

۳. رژیم غذایی سالم: از آنجا که رژیم غذایی پرچرب ازجمله عوامل ایجاد سرطان لوزالمعده است، پرهیز از چربی زیاد در رژیم غذایی و رعایت رژیم غذایی متعادل با فیبر‌های فراوان می‌تواند مانع ابتلا به این بیماری شود.

۴. غربالگری سرطان: اگر سابقه خانوادگی سرطان لوزالمعده دارید، با یک مشاور ژنتیک ملاقات کنید. او می‌تواند سابقه سلامت خانواده شما را بررسی کند و تعیین کند که آیا شما می‌توانید از یک آزمایش ژنتیکی برای تعیین خطر ابتلا به سرطان پانکراس یا سرطان‌های دیگر استفاده کنید یا خیر.